Veprat e Ismail Kadaresë, tashmë të njohura dhe të përkthyera në rreth 60 gjuhë, kanë filluar të hyjnë edhe në programet e studimeve universitare këtu në Shtetet e Bashkuara. Kadareja, kjo penë e fuqishme, shumëdimensionale e letrave shqipe, ka tërhequr vëmendjen jo vetëm të shkrimtarëve dhe kritikëve letrarë nëpër botë por edhe të historianëve, të cilët e shikojnë veprën tij në shtrirjen kohore “e kaluar – e tashme – e ardhme”. Një prej tyre është John Cox, profesor i historisë në Universitetin Jezuit Wheeling të Virxhinias Perëndimore, i cili po shkruan edhe një libër për evoluimin e veprës së Kadaresë, pikërisht në kontekstin historik.
I ftuar nga qendra Woodrow Wilson në Uashington kohët e fundit, John Cox, tha se në librin që po shkuan, ai synon të përshkruajë kushtet historike në të cilat Ismail Kadare hyri në jetën kulturore të Shqipërisë si një figurë e shquar e letërsisë shqipe, dhe të shpjegojë evoluimin e veprës së tij në kohë dhe në hapësirë. Cox gjithashtu trajton në librin e tij edhe rolin e shkrimtarit si intelektual në zhvillimet politike dhe sociale të Shqipërisë si dhe vendin e tij në historinë e inteligjencias ballkanike.
“Ndikimi i tij në diskutimin politik në ballkan është tepër i fuqishëm. Ai vazhdon të jetë një shkrimtar tepër aktiv që trajton tema nga më të ndryshmet, duke botuar mesatarisht një libër në vit, gjatë gjithë peridhës që kur është vendosur në Francë në fillim të viteve 90-të”.
Edhe vetë Kadareja është tepër i vemendshëm për sa i përket raportit të mendimit itelektual të shkrimtarit me historinë.
“…Vetvetiu letërsia e ka dimensionin historik në mënyrë të natyrshme, përmasën historike. Pak a shumë letërsia është e gjitha historike në kuptimin që fakti edhe sikur ditën e djeshme të tregosh është një farë historie, sepse dita ka kaluar ndërkaq, kështu që nuk duhet habitur nga kjo gjë. Më përpara letërsia ka qenë e gjitha, letërsia e vjetër antike për shembull, ka qenë jo historike, por edhe më tepër, ka qenë mitologjike, më e thellë se historia, më e largët akoma. Domethënë njeriu ka nevojë gjithmonë, kur lexon, kur shkruan të marrë një distancë me kohën, të marrë një farë largësie me kohën. Është krejt e natyrshme për çdo shkrimtar”.
Një pjesë të mirë të veprave të tij, Kadareja e shkruajti gjatë terrorit të regjimit të Enver Hoxhës, kur shkrimtarët persekutoheshin ashpër nëse shpreheshin sado pak kundër atij regjimi, thotë John Cox. Por Kadare e goditi totalitarizmin me një alegori të hollë dhe jo lehtë të kuptueshme, ashtu siç ishte edhe vetë qendrimi i Ismail Kadaresë ndaj regjimit komunist. Profesor Cox-i e kategorizon veprën e Kadaresë në tri forma, në vepra që i përkasin realizmit socialist, në vepra që i përkasin misticizmit dhe në vepra metaforike apo alegorike.
Janë pikërisht veprat metaforike apo alegorike të Kadaresë, që i përkasin zhanrit otomanesk, thotë John Cox, të cilat përbëjnë kritikën e tij të heshtur dhe të hollë kundër regjimit. Por duke lëvizur me mjeshtëri në kohë dhe duke shfrytëzuar me po aq mjershtëri hapësirat intelektuale të pakuptueshme dhe rrejdhimisht të mbetura jashtë kontrollit të regjimit diktatorial komunisht, duke u dhënë disa veprave të tij një sfumaturë të realizmit socialist, Ismail Kadareja mbijetoi dhe arriti ta ngrejë letërsinë shqiptare në një nivel të rangut botëror. Që në fund të viteve 50-të thotë John Cox, u duk qartë se Ismail Kadareja do të ishte ndryshe nga shkrimtarët e tjerë shqiptarë.
“Kadare është shkrimtari më i famshëm që ka nxjerrë Shqipëria. Ai është tashmë gjerësisht i njohur. Ai është emëruar disa herë për çmimn Nobel. Atij i njihet merita e zgjerimit të audincës së letërsisë shqipe dhe për sa i përket cilësisë së saj artistike ai e bëri atë një kontribut të ri të letërsisë botërore”.
Kategorizimi i Cox-it gjen jehonë edhe në vlerësimin e shkrimtarëve të tillë me njohje botërore si John Updike, i cili vite më parë e ka komentuar romanian “Kronikë në Gur” në revistën The New Yorker si një “prozë poetike të sofistikuar dhe të përsosur me një stil tejet elegant dhe tërheqës letrar”.