Lidhje

David Bellos: Kadareja më pranë Balzakut sesa shkrimtarëve bashkëkohorë


Libri i fundit i botuar në anglisht i shkrimtarit Ismail Kadare, Pasardhësi u vlerësua me kritika pozitive këtu në Shtetet e Bashkuara. Profesori David Bellos, që përkthen veprat e Kadaresë nga frëngjishtja, thotë se në Shtetet e Bashkuara interesi për Kadarenë së fundmi ishte një kombinim i faktit që ai mori çmimin Man Booker International dhe botimi i Pasardhësit pak muaj më pas. Profesor Bellos thotë se Kadareja radhitet më shumë mes shkrimtarëve të kaluar si Balzaku, sesa mes atyre bashkëkohorë.

Zëri i Amerikës: Profesor Bellos ju keni përkthyer disa nga veprat e shkrimtarit shqiptar Ismail Kadare nga frëngjishtja në anglisht. Si njeri që merreni me letërsinë, cili mendoni se është roli i tij në letërsinë botërore bashkëkohore?

David Bellos: Mendoj se vendi i Kadaresë është unik dhe i pazakontë për shekullin e 21-të. Në letërsi Kadareja siç e shoh unë, radhitet me shkrimtarët e së kaluarës më shumë se ata të kohës së sotme. Në një farë mënyre unë e shoh atë si një Balzak të Shqipërisë, që shkruan një komedi njerëzore ku një numër i jashtëzakonshëm personazhesh, fillesh dhe historish ndërthuren me njëra tjetrën. Në drejtime të tjera ai është si Dante që shkruan një pasardhës të Ferrit. Nga ana tjetër ai sigurisht që u kujton njerëzve Kafkën, për shkak të mënyrës së çuditshme, të palogjikshme dhe groteske me të cilën ai përshkruan tiraninë dhe efektet e saj tek shpirti njerëzor. Por mendoj se tipari më i pazakontë i Kadaresë është se në sytë e botës së huaj, ai shkruan për Shqipërinë, megjithëse si jo-shqiptar, si një lexues që nuk e njeh atë, unë e di shumë mirë se ajo Shqipëri, është Shqipëria e Kadaresë dhe jo tamam Shqipëria reale. Në botën anglishtfolëse, mendoj se interesi dhe entuziazmi për Kadarenë ka ardhur ngadalë. Ai është shumë i ndryshëm nga autorët e letërsisë së gjuhës angleze. Mendoj se para së gjithash ai ngjall interes tek publiku anglishtfolës, sepse ai është një tregimtar i shkëlqyer dhe që di ta mbajë interesin të gjallë. Së dyti, sepse nga pikëpamja jonë është diçka ekzotike, një përvojë krejt e re dhe kur e lexon dhe i hyn thellë veprës së tij, e kupton që ai po flet edhe për ne.

Zëri i Amerikës: Ju thatë se Ismail Kadare megjithëse ka vite që vepra e tij botohet në anglisht vetëm tani po fillon të njihet vërtet në botën anglishtfolëse. Duket se kjo njohje ka ardhur me çmimin ndërkombëtar Man Booker. Si e shpjegoni ju faktin që duhet një ngjarje e tillë, një çmim i tillë që bota anglishtfolëse, ose më saktë publiku amerikan të njihet me të dhe të marrë kritikat që po merr zoti Kadare tani?

David Bellos: Amerikanët nuk lexojnë libra të autorëve të huaj. Vështirësia për një autor që shkruan në një gjuhë tjetër, për të siguruar lexues amerikanë, është jashtëzakonisht e madhe dhe janë të paktë ata që hyjnë në këtë treg. Çmimi Man Booker International bëri që Kadare të tërhiqte vëmendjen në botën anglishtfolëse, por më duhet të them që më shumë kjo u vu re në Britani dhe në Australi, sesa në Shtetet e Bashkuara. Ajo që duket se ka funksionuar këtu është kombinimi i çmimit me daljen në qarkullim në anglisht të librit “Pasardhësi”, të cilin kritika e e ka vlerësuar, dhe përveç kësaj një tregim i tij u botua edhe në revistën The New Yorker (“Përballë pasqyrës së një gruaje”). Megjithatë, megjithëse tani profili i Kadaresë është ngritur këtu në Shtetet e Bashkuara, nuk mendoj se do të arrijë në statusin e emrave që mbajnë industrinë e librave në Amerikë. Më vjen keq që e them këtë, por nuk më duket se kjo prirje do të ndryshojë.

Zëri i Amerikës: Ju përmendët faktin që Kadareja me veprën e tij ka demaskuar, ka sulmuar regjimin komunist në Shqipëri, por nga ana tjetër ka pasur edhe shumë polemika për rolin e Kadaresë gjatë viteve të këtij regjimi dhe këto polemika kanë kaluar edhe kufijtë e Shqipërisë. Pse edhe mes kritikëve, mes botës letrare, mes lexuesve ka kaq shumë rëndësi roli që ka pasur Kadareja në regjimin komunist?

David Bellos: Mund të jap tri arsye për një gjë të tillë: E para është se njerëzit që shkruajnë artikuj në gazeta, shpesh thjesht sa lexojnë artikuj të tjerë në gazetë dhe nuk lexojnë në të vërtetë librat. Dhe shpesh ka përsëritje në gazeta lidhur me këtë çështje. Është për të ardhur keq, por kështu ndodh shpesh. E dyta është se vetë Kadareja flet për këtë temë, përmes letërsisë së tij në mënyrë shumë prekëse, në kapituj si për shembull ai për Arkitektin tek Pasardhësi. Mendoj se edhe në librin që po përkthej tani Vajza e Agamemnonit, personi që tregon historinë ndjehet disi gjysmë fajtor, sikur vret mendjen se çfarë mendojnë njerëzit për të. Mendoj se sikur njerëzit vetëm t’i lexonin librat e Kadaresë, do të shihnin se subjekti themelor për të cilin ai shkruan, është se nuk mund të jesh krejtësisht i shkëputur nga një gjendje që po të shtyp. Drama dhe tmerri i shtypjes, është se bëhesh pjesë e tij, thjesht për faktin që je i pranishëm. Por ai e shpreh një gjë të tillë shumë më mirë përmes romaneve të tij, përfshirë ato historike, sesa ç’mund ta bëjë me çfarëdo që të thotë direkt. Mua personalisht më duket se ai është një njeri modest, të cilit nuk i pëlqen të replikojë. Ai është poet dhe shkrimtar dhe nëse do që të kuptosh sesi arriti Kadare të jetojë në ato 40 vjet të regjimit të Hoxhës, është e gjitha brenda librave të tij, por duhet t’i lexosh me dashamirësi dhe jo me idenë e përpjekjes për të gjetur se ku është faji. Arsyeja e tretë është se ne këtu, të paktën në Shtetet e Bashkuara, jemi ende të formuar ideologjikisht nga periudha e Luftës së Ftohtë gjatë së cilës njerëzit mendonin se kishte vetëm dy anë: E drejta dhe e gabuara dhe se duhet të ishe ose nga njëra anë, ose nga tjetra. Kështu, artikuj të keqinformuar në shtypin amerikan për Kadare, e kanë origjinën pikërisht tek ky këndvështrim, pra që nëse ai nuk ishte atje duke hedhur granata dhe duke luftuar, atëherë ai duhet të ketë qenë bashkëpunëtor i tyre. Sigurisht që nuk është kështu, por ka ende njerëz që e mendojnë kaq thjesht.

XS
SM
MD
LG